काठमाडौँ। बुढानीलकण्ठ नगरपालिका–१२, कपन फैँकाकी नीरा कोइराला उमेरले ५१ वर्ष पुगिन्। उनि ओखलढुङ्गाको रातमाटेमा जन्मिएकि हुन्। सानोमा उनले विद्यालय टेक्नै पाईनन्। 

“छोरी मान्छेको जात अरूको घर जाने हो किन पढ्नुपर्‍यो भन्ने चलन थियो”, उनले भनिन्, “पढ्ने उमेर घाँसपात मेलापात गर्दैमा बित्यो। बिहेपछि छोराछोरी हुर्काउँदै ठिक्क भइयो।” उनका चार सन्तानमध्ये जेठी छोरी राष्ट्रिय वाणिज्य बैङ्कमा जागिरे छिन्। कान्छी छोरी र जेठो छोरो अष्ट्रेलिया छन्। कान्छो इन्जिनियरिङ अध्ययनरत हुन्। उनको श्रीमानको पेसा शिक्षण हो।

पढाइ नहुँदा नीराले जीवनमा धेरै हन्डर भोग्नुपर्‍यो। श्रीमानको कमाइमा मात्र कति भर पर्नु भनेर छोराछोरी हुर्काउँदै उनले चप्पल उद्योगमा चार वर्ष काम गरिन्। नाम लेख्न नजान्दा सबै ठाउँमा ल्याप्चे लगाउनुपर्थ्यो। “अरू सबै लेखपढ गर्न जान्ने थिए। म मात्रै अनपढ। अनपढ हुनु भनेको त मान्छे नै नहुनु जत्तिकै पो रहेछ”, उनले भनिन्।

एक वर्षअघिको कुरा हो। छिमेकी दिदी कलम कापी बोकेर साँझमा घर फर्कँदै गरेको देखिन्। ती दिदीलाई सोध्दा बालकुमारी माध्यमिक विद्यालयमा पढेर आएको सुनाईन्। वयस्क उमेरका मान्छेलाई दैनिक दुई घण्टा पढाइ हुने खबर सुनेपछि उनि भोलिपल्टैदेखि जान तयार भईन्।

पढ्न गएको पहिलो दिन उनि कक्षा कोठामै रोईन्। “सबै पढ्न लेख्न जान्ने देखेँ, मलाई क, ख पनि नआउने”, पहिलो दिन सम्झिँदै भनिन्, “मेरो जिन्दगी त बेकार नै रहेछ भन्ने लाग्यो अनि म त रोएँ।” लगातार एक वर्ष कक्षा धाइसकेपछि उनको जीवनमा अहिले उज्यालो छाएको छ।

हिजोआज उनलाई दिउँसोको धरधन्दा सकिनेबित्तिकै कापी कलम बोकेर स्कुल जाने हतारो हुन्छ। बेलुकी चारदेखि छ बजेसम्म सञ्चालन हुने कक्षामा सक्रिय भएर पढ्छिन्। नाम लेख्न, सामान्य लेखपढ गर्न, कतै बाहिर निस्किदा साइनबोर्डहरू पढ्न मज्जाले आउँछ उनलाई। घरायसी किनमेल गर्दा जोड, घटाउ, गुणन, भाग गर्न अरूलाई सोध्नु पर्दैन। “अहिले त फेसबुक पनि चलाउन जान्ने भएकी छु”, मुसुक्क हाँस्दै उनले भनिन्, “पढ्ने हुटहुटी यस्तो जागेर आयो कि एसइईसम्मै पढ्ने रहर लागेको छ।”

कपनकै स्थायी बासिन्दा गङ्गा ढुङ्गानाको कपाल फुलिसके। उमेरले ६३ औँ वसन्त टेकिसक्यो। नातिले यसपालि एसइई पास गर्‍यो। उनि पनि नीराकी सहपाठी हुन्। सिन्धुपाल्चोक माइत भएकी उनको बिहे नौ वर्षमै भयो। “विद्यालय जाने र पढ्ने कुरा थाहा पाउनु त परै जावस्। बिहे के हो भन्ने थाहा नहुने उमेरमै बिहे भयो”, उनले ती दिन सम्झिन, “छोरी मान्छेको जात बिहे गरेर अरूको घर जाने र छोराछोरी जन्माउने मात्रै होला जस्तो लाग्थ्यो।”

उमेर बढ्दै जाँदा थाहा भयो पढाइको महत्त्व। साइनबोर्ड पढ्न नजान्दा काठमाडौँमै पटक-पटक हराउनुपर्‍यो। कुनै गाडी चढ्न खोज्दा कता जाने हो भनेर सोध्नुपर्ने बाध्यता। उनका पाँच नातिनातिना हुर्किसके। उनि पनि एक वर्षदेखि बालकुमारी माविमै सञ्चालित अनौपचारिक शिक्षा कक्षामा पढिरहेकी छिन्। 

छोरी मान्छेले पढ्यो भने पोइल जान्छन् भन्ने सुनेकी उनि बुढेसकालमा पढ्न पाउँदा औधी खुसी छिन्। कक्षा दुईसम्मको किताब पढ्न सक्ने भएकी छन् उनि। “पढाइ भन्ने कुरा नमरेसम्म काम लाग्ने रहेछ। पढ्नु जान्नुको मज्जा बुझेपछि पढाइ छोड्नै मन छैन”, उनि भन्छिन्। 

काठमाडौँ महानगरपालिका–६ बौद्ध बस्ने ४४ वर्षीया निरु पराजुलीसँग पढाइलेखाइ नहुँदाका मर्मस्पर्शी घटना छन्। लेखपढ नभए पनि गीत गाउन, कविता भन्नमा उनको सानैदेखि रुचि थियो। विसं २०५५ मा धादिङको एउटा साहित्यिक तथा सांस्कृतिक कार्यक्रममा सहभागी हुने अवसर पाईन्। उक्त कार्यक्रममा कविता भन्ने पालो आयो उनको। मञ्चमा जाँदा खै त कविता रु भनेर सोधियो। उनले मलाई लेख्न आउँदैन मुखैले भन्छु भन्दा अवसर दिइएन। उनले आयोजकसँग धेरै अनुरोध गरेपछि कविता वाचन गर्न पाईन्। उनको मौखिक कवितालाई निर्णायकले लेख्य रूपमा उतार्‍यो र पुरस्कृत गर्‍यो।

“पढ्न लेख्न जान्नुपर्ने रहेछ भन्ने महत्त्व मैले त्यसैबेला महसुस गरेँ”, उनले भनिन्, “लेख्नै नजान्नेको कविता पनि पुरस्कृत भयो भनेर धेरैले कुरा काटे। त्यहाँदेखि मलाई पढाइको भोक जागेको हो। तर, पढ्ने अवसर पाइएन।” काभ्रेको कोशीपारि धुसेनीमा जन्मिएकी उनलाई बुबाआमाले पढ्नै नदिएको भने होइन। चार दिदीबहिनीमा साहिँली निरुले त्यतिबेला पढ्ने मन गरिनन्।

उनकी जेठी छोरी बेलायतमा छिन्। कान्छीको बिहे भइसक्यो। छोरो सानै छ। सुरुमा विकल्प महिला शिक्षा ज्ञान केन्द्रमा पढ्न थालेकी उनि पनि एक वर्षदेखि बालकुमारी माविमा सञ्चालित सन्ध्याकालीन अनौपचारिक कक्षामा सहभागी भएकि हुन्। अहिले गीत, कविता आफ्नै डायरीमा लेख्छिन्। सामान्य अङ्ग्रेजी लेख्न, पढ्न आउँछ। मोबाइलमा फेसबुक चलाउन सक्छिन्। “पढ्न जानेपछि जो कोहीको अगाडि बोल्न डर नलाग्ने रहेछ”, उनको अनुभव छ, “मनमा लागेका सबै कुरा गीत कविताको माध्यमबाट लेख्नु सजिलो हुने रहेछ।”

उमेरले तीन बिसा ९६(वर्ष) नाघ्ने तरखर गरिसक्यो देवकी ढकालको। तर, उनमा पढ्ने जोस १६ वर्षे झैँ छ। “पढ्ने कुरा सम्झिँदा त भर्खर १५ कटेकी छु जस्तो लाग्छ”, जोसिलो हुँदै उनले भनिन्, “मलाई त कम्तीमा एसइई पास गर्न पाए कस्तो हुन्थ्यो भन्ने पो लाग्दैछ।”

सिन्धुपाल्चोकको सिन्धुकोट सिन्धुमसुरे माइत भएकी देवकीको लाखेपोखरीमा बिहे भयो। पछि काठमाडौँ आएकी उनको स्थायी बसोबास बुढानीलकण्ठ नगरपालिका–१२ मा छ। श्रीमान् बितिसकेपछि उनि एक्लो जस्तो भएकी थिइन्। एक वर्षदेखि अनौपचारिक शिक्षामा कक्षा लिइरहेकी उनि कक्षाकै ‘ट्यालेन्ट’ मध्येकी एक हुन्। 

अहिले उनलाई सामान्य लेखपढ, हिसाब गर्न आउँछ। अस्पतालमा शय्या नं हेर्न, बैङ्कमा भौचर भर्न आफैँ सक्ने भएकी छन्। कुन रुटको बस कता जान्छ भन्ने हेर्ने बित्तिकै थाहा पाउछिन्। “मलाई त पनातिसँगै भए पनि एसइई दिऊँ जस्तो लाग्दैछ”, उनले भनिन्।

अनौपचारिक शिक्षाको अवधारणा राम्रो भए पनि यसलाई थप व्यवस्थित गर्नुपर्ने उनको सुझाव छ। अहिले कक्षा सञ्चालन भइरहेको विद्यालयमा कक्षाकोठा साँघुरो छ। बेलोबलामा सबैजना कक्षामा अट्नै गाह्रो हुन्छ। भर्खरै पढ्न आउने र एक वर्षदेखि पढिसकेका एकै ठाउँमा हुँदा पढाइको तालमेल नमिल्ने उनको गुनासो छ।

तेह्र वर्षको उमेरमा बिहे गरेर २०५४ को स्थानीय निकाय निर्वाचनमा वडा सदस्य निर्वाचित भएकी देवकीलाई पढ्नु भनेको जीवनलाई अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ लैजानु रहेछ भन्ने लागेको छ। “पढ्नलाई उमेरले नछेक्ने रहेछ। लेखपढ नगरी मरेको भए त स्वर्ग पनि गइन्न थियो कि जस्तो लाग्न थालेको छ”, उनि भन्छिन्।

उल्लिखित पात्रहरूभन्दा जेठी हुन् गोमा आचार्य। कपनमै बस्ने आचार्य ६९ वर्षकी भईन्। उनि पनि नीरा, गङ्गा, निरु र देवकीकै सहपाठी हुन्। बाह्र वर्षको उमेरमा बिहे गरेकी उनि २०४५ सालमा काठमाडौँ आएकि हुन्। एक वर्षअघि कखरा पढ्न थालेकी उनले औँठाछापबाट मुक्ति पाएकि छिन्। “अर्को सालदेखि त भत्ता पाउँछु भनेका छन्। सबै कागजात बुझाइसकेँ”, उनले भनिन्, “अब भत्ता बुझ्ने बेला ल्याप्चे गर्नुपर्दैन, नाम लेख्न सक्छु।”

सोलुखुम्बुको नेचासल्यानमा जन्मिएर ओखलढुङ्गाको च्यानम बिहे गरेकी दुर्गा अधिकारी ५३ वर्षकी भईन्। सानोमा दाजुले पढेपछि हुन्छ भन्ने लागेर उनि स्कुल गईनन। सत्र वर्षमा बिहे भएको उनले त्यसपछि मात्र पढाइको महत्त्व बुझिन। उनि सानो हुँदा कक्षा चारसम्म विद्यालय गएकी हुन्। त्यतिखेर पाटीमा माटो दलेर सिटाले लेख्नुपर्थ्यो। पढाइमा खासै ध्यान दिइनन्।

अहिले दुर्गाले अनौपचारिक शिक्षाको कक्षा लिइरहेकी छन्। एक वर्षमा जोड, घटाउ, गुणन, भाग गर्न सक्ने भईन्। ए, बी, सी, डी जानिन्। मोबाइल चलाउन सिक्दै छिन्। “नातिनातिनासँगै स्कुल जाऊँ कि भनेको थिएँ तर त्यतिखेर जान सकिएन”, उनले भनिन्, “अहिले पढ्न पाउँदा खुसी छु। तर, हामीले पढे अनुसार कक्षा चढ्दै जाने भए हुन्थ्यो।”

बालकुमारी मावि फैँकामा उनिहरूजस्ता ४५ जना वयस्क र वृद्धा उमेरका महिला अनौपचारिक शिक्षाअन्तर्गत वडाले सञ्चालन गर्दै आएको कक्षामा पढ्छन्। उनिहरूलाई ‘निरन्तर शिक्षा तह–१’ पुस्तक पढाउने गरेको स्वयंसेवी शिक्षिका रीता सिलवालले बताईन्। उक्त पुस्तकमा कक्षा एकदेखि दुई सम्मका विद्यार्थीले पढ्नेस्तरका नेपाली, अङ्ग्रेजी र गणितका पाठ्यसामग्री समावेश छन्। 

सामान्य लेखपढसमेत नभएका धेरै गृहिणी महिलाहरू कक्षामा आउन चाहेको उनको भनाइ छ। “यदि दिउँसो ११ बजेदेखि ३ बजेभित्र कक्षा सञ्चालन गर्ने हो भने कपनमै एक सय ५० जति गृहिणीहरू पढ्न आउँछन्”, उनले भनिन्, “तर हामीसँग त्यति सङ्ख्यामा पढाउने कक्षा कोठा र पढाउने जनशक्ति छैन।”

बुढानीलकण्ठ–१२ मा अनौपचारिक शिक्षा कक्षा २०७० सालदेखि सुरु भएको हो। त्यतिखेर वडा नं १० मा बिन्दा गौतम, सावित्री भट्टराईलगायतका महिलामैत्री भन्ने एउटा मञ्च थियो। सोही मञ्चको नेतृत्वमा अनौपचारिक शिक्षा कक्षा सञ्चालन भएको हो। 

तत्कालीन वडा नागरिक मञ्चका संयोजक शम्भुप्रसाद भट्टराईले २०७४ सालको स्थानीय तह निर्वाचनमा वडा नं १२ मा अध्यक्ष निर्वाचित भएपछि यो कक्षा सञ्चालनलाई निरन्तरता दिए। “यो कक्षा तीनवटै वडामा लोकप्रिय भएपछि नगरपालिकाको सबै वडामा सञ्चालन गर्ने कि भन्ने छलफल भइरहेको छ”, उनले भने, “हामीले वार्षिक दुई लाख ५० हजार बजेट विनियोजन गरेर तीनवटा वडामा कक्षा चलाइरहेका छौँ।” नगरपालिकाको नगर सुशासन समितिका संयोजकसमेत रहेका भट्टराईले अनौपचारिक शिक्षा कक्षा जुनजुन विद्यालयमा सञ्चालन भइरहेका छन्, सोही विद्यालयसँग समन्वय गरी पढाइअनुसार कक्षा चढाउँदै लैजाने तयारी गरिरहेको बताए।

अहिले तीन वटा वडामा दुईजना स्वयंसेवी शिक्षिकाहरूले पढाउँदै आएका छन्। उनिहरूलाई मासिक आठ हजार तलब सुविधा वडाले उपलब्ध गराएको छ। विविध कारणले सानोमा विद्यालय जान नपाएका गृहिणी महिलाहरू यी कक्षाका लक्षित समूह हुन्। “शिक्षा त्यस्तो शक्तिशाली हतियार हो, जसको माध्यमबाट तपाईँ संसार बदल्न सक्नुहुन्छ”, भन्ने दक्षिण अफ्रिकाका प्रथम अश्वेत राष्ट्रपति नेल्सन मण्डेलाको भनाइ झैँ शिक्षाप्रति उनिहरूले देखाएको उत्साहले पक्कै समाज रूपान्तरणमा सहयोग गर्नेछ। रासस