काठमाडौँ। के तपाईलाई कहिले यस्तो भएको छ कि तपाईको आँखामा जतिसुकै पानी छर्कियोस्, जतिसुकै चिया वा कफी पिउनु भए पनि आँखा खुला राख्न गाह्रो हुन्छ। दुखाइ र थकानले शरीर भाँचिरहेको छ। अफिस, स्कुल वा कलेज जहाँ भए पनि कुनै न कुनै रूपमा आफ्नो काम सकेर ओछ्यानमा जानुहुन्छ र त्यहाँ सुतेर पनि घण्टौंसम्म निद्रा लाग्दैन।

यस्तो अवस्थामा कसैलाई रिस उठ्छ कि यो के हो ? तपाई थाकेको हुनुहुन्छ र तपाईको आँखा निद्रामा छ, तर तिमी निदाउन सक्नुहुन्न।

यदि तपाई गहिरो थकित भएर पनि सुत्न असमर्थ हुनुहुन्छ भने, यसको मतलब तपाईको शरीरको सर्काडियन लय बिग्रिएको छ। Circadian rhythm ले हाम्रो शरीरको प्राकृतिक घडीलाई जनाउँछ, जसको मद्दतले हाम्रो शरीरले कहिले सुत्ने र उठ्ने भन्ने निर्णय गर्छ। यो घडीले कुन समयमा कुन काम गर्नुपर्छ भनेर पनि सम्झाउँछ।

यो सबै दिनको समयमा अत्यधिक निद्रा, कुनै चिन्ता विकार, निद्रा विकार वा अन्य कारकहरूको कारण पनि हुन सक्छ। कारण जे होस्, यो अवस्था लामो समयसम्म रह्यो भने स्वास्थ्यका लागि खतरनाक हुन्छ।

दिन र रात जत्तिकै महत्त्वपूर्ण छ जाग्नु र सुत्नु

प्रत्येक २४ घण्टा चक्रमा दिन र रातको निरन्तर चक्र हुन्छ। त्यसैगरी प्रत्येक मानिस र जनावरको सुत्ने र उठ्ने क्रम पनि चलिरहन्छ। राती पर्याप्त निन्द्रा लागेमा मात्रै मानिसले दिनमा पूर्ण लगनशीलता र ऊर्जाका साथ काम गर्न सक्छ।

सर्काडियन रिदम शरीरको स्व-अलार्म घडी हो। हाम्रो प्राकृतिक घडीले हामीले हरेक दिन २४ घण्टाको अवधिमा गर्ने हरेक कामको रेकर्ड राख्छ। यो घडीले सेल्फ-अलार्म जस्तै हरेक दिन महत्त्वपूर्ण कार्यहरूको लागि हामीलाई संकेत गरिरहन्छ।

शरीरको मुख्य घडीलाई सुप्राचियास्म्याटिक न्यूक्लियस (SCN) भनिन्छ। यो मस्तिष्कमा हुन्छ, जसले मेलाटोनिन उत्पादनलाई नियन्त्रण गर्छ। मेलाटोनिन निद्राको लागि जिम्मेवार हर्मोन हो। जब मेलाटोनिन रिलिज हुन्छ, हामी सुत्छौं।

दिनमा घाम लाग्दा मेलाटोनिनको मात्रा कम रहन्छ। दिनको अन्त्य पछि अँध्यारो बढ्दै जाँदा शरीरमा मेलाटोनिनको उत्पादन बढ्न थाल्छ। यो निरन्तर जारी छ र बिहान करिब ४ बजेपछि यसको उत्पादन घट्न थाल्छ। यही हर्मोनकै कारणले हामीलाई निन्द्रा लाग्छ ।

जब हाम्रो शरीरमा मेलाटोनिनको स्तर बढ्न थाल्छ, हाम्रो शरीर लगभग २ घण्टा पछि सुत्न मन पराउँछ। यदि कोही व्यक्ति यस पछि पनि अबेरसम्म जाग्राम रहन्छ भने, यसको मतलब उसको शरीर घडीले ठीकसँग काम गरिरहेको छैन।

थकानको बावजुद सुत्न नसक्नुका धेरै कारणहरू धेरै हुन्छन्। यदि व्यक्ति धेरै थकित छ र सूर्यास्त पछि पनि सुत्न सक्दैन भने, यो ढिलो निद्रा चरण सिन्ड्रोमको लक्षण हुन सक्छ। यदि यो अवस्था छैन भने यसको पछाडि केहि अन्य कारण वा अन्य धेरै कारण हुन सक्छ। जस्तै : दिनमा  सुत्दा रातीको निन्द्रा बिग्रन्छ, चिन्ताले निद्रामा बाधा पुर्‍याउँछ, डिप्रेसनका कारण निद्रामा समस्या आउन सक्छ, क्याफिनले निद्रामा असर गर्छ साथै फोनको स्क्रिनले पनि निन्द्रा खोसेको हुन्छ।