सोमबार अर्थात् २१ अप्रिल निजामती सेवा दिवस थियो। यस अवसरमा भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीका पूर्व प्रमुख सचिवले प्रधानमन्त्री कार्यालयमा रहँदा आफ्नो कार्यकालका अनुभवहरू लेखेका छन्।

उनले कसरी प्रधानमन्त्री मोदीले नोकरशाहहरूलाई ठूलो सोच्न, संकीर्णताबाट माथि उठ्न र विभागहरू बीच तालमेल बढाउन प्रोत्साहित गरेका थिए भनेर चर्चा गरेका छन् । प्रधानमन्त्री मोदीलाई विश्वास छ, निजामती कर्मचारीहरूले उच्च स्तरको इमानदारी कायम राख्नुपर्छ।

सुरुदेखि नै उनले प्रविधिको प्रयोग र भ्रष्टाचार उन्मूलनमा जोड दिएका छन्। प्रधानमन्त्रीले सधैं टिमवर्कलाई प्रवर्द्धन गरेका छन् र नोकरशाहहरूलाई राष्ट्रिय हितमा काम गर्न प्रेरित गर्ने गरेका छन् । उनको दृष्टिकोण र लक्ष्य भनेको भारतलाई विश्वव्यापी स्तरमा अगाडि राख्नु हो।

प्रचारबाट टाढा रहन सल्लाह

१९६७ ब्याचका पूर्व आईएएस अधिकारी नृपेन्द्र मिश्राले प्रधानमन्त्री कार्यालयमा काम गर्दाका लेख्दा निजामती सेवाको अनुभवले व्यक्तिलाई प्रतिबद्ध, इमान्दार र संवेदनशील बनाउने रहेछ भन्ने आफूले गरेको अनुभव पनि उल्लेख गरेका छन् ।

यसले समाजका कमजोर वर्गको सेवा गर्न र देशप्रति समर्पित रहन प्रेरित गर्छ। उनले विशेष गरी प्रधानमन्त्री कार्यालयमा आफ्नो कार्यकालको बारेमा कुरा गरेका छन्। उनले भनेका छन्, प्रधानमन्त्री मोदीले आफ्नो कार्यशैली र पीएमओ टोलीको क्षमतामा वृद्धि गरेका छन्।

उनका अनुसार, पहिलो दिनदेखि नै पीएमओमा सिक्ने प्रक्रिया कहिल्यै समाप्त हुँदैन। पीएमओ प्रचारबाट टाढा रहेर काम गर्छ। सरकारको कामकारबाही जनतामाझ पुर्‍याउने अन्य माध्यमहरू पनि छन्।

इमानदारी सबैभन्दा ठूलो शक्ति 

प्रधानमन्त्री मोदीले इमानदारीलाई धेरै महत्त्व दिने गरेका छन्।  उनका आलोचकहरूले पनि उनको इमानदारीलाई उनको सबैभन्दा ठूलो शक्ति मान्छन्। उनले आफ्नो निर्णयहरू मार्फत काम गरेर देखाईसकेका छन् कि उनको टोलीको लागि इमानदारी सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण बिषय हो। उनको नेतृत्वमा सरकारको त्रुटिरहित प्रदर्शन उनको इमानदारीको परिणाम हो।

प्रधानमन्त्री मोदीले सरकारमा इमानदारी सुनिश्चित गर्न र भ्रष्टाचार उन्मूलन गर्न प्रणाली सुधार गर्ने, नयाँ प्रविधि ल्याउने र विवेकाधिकार घटाउने कुरामा जोड दिन्छन्। तिनीहरूले सरकारको कामकारबाहीमा प्रविधिको प्रयोगलाई प्रवर्द्धन गर्छन्।

प्रत्यक्ष लाभ हस्तान्तरण योजना भ्रष्टाचार न्यूनीकरणको एक उदाहरण हो। यो योजना उनका पूर्ववर्तीको टिप्पणीको जवाफ हो कि सय पैसामध्ये असी पैसा लाभार्थीसम्म पुग्दैन।

अर्को उदाहरण भनेको विद्युत क्षेत्रमा प्रसारण घाटा कम गर्नु हो। सामान्यतया, नेताहरूले लोकप्रियता प्राप्त गर्न अनुदान दिन्छन्। तर, गुजरातको मुख्यमन्त्री हुँदा मोदीले बिजुलीमा कुनै पनि छुट दिएनन्।

बरु, उनले किसान र उद्योगहरूलाई भरपर्दो बिजुली आपूर्तिको वाचा गरे। प्रणालीमा सुधार र प्रविधिको प्रयोग गरेर अनुदान वितरणमा भ्रष्टाचार कम भयो।

जिम्मेवारी र जवाफदेहिता लिन इच्छुक

कहिलेकाहीं नोकरशाहीले शंकास्पद तरिकाले काम गर्छ। तर, जब राजनीतिक प्रक्रियाले इमान्दारीपूर्वक लिइएका निर्णयहरूलाई समर्थन गर्छ, त्यही नोकरशाहीले उच्च स्तरको इमान्दारी प्रदर्शन गर्छ। टोली नेताको इमानदार र निस्वार्थ निर्णयहरूमा सबैको नजर रहन्छ। मोदीले आफ्नो नैतिक मूल्यमान्यता पालना गरेर यस्तो वातावरण सिर्जना गरे। उनीहरूको सबैभन्दा ठूलो गुण भनेको जिम्मेवारी लिनु र जवाफदेही हुनु हो। उनको कार्यकालमा धेरै निर्णयहरू लिइए जसको प्रशंसा गरियो, तर केहीले लक्ष्य हासिल गर्न सकेनन्। प्रधानमन्त्रीले कहिल्यै पनि दोषारोपण र नकारात्मकतालाई बढावा दिनुभएन। उनी सधैं प्रदर्शनको मूल्याङ्कन गरेपछि सुधार गर्ने पक्षमा थिए।

राम्रो पहलबाट सकारात्मक परिणामहरू

निजामती कर्मचारीहरू प्रायः विभिन्न विभागहरूमा काम गर्छन्। आफ्नो विभागप्रति वफादारी हुनु स्वाभाविक हो, तर निर्णय लिन र कार्यान्वयन गर्न मिलेर काम गर्नु महत्त्वपूर्ण छ। विभागहरूलाई सिलोसमा काम गर्नबाट रोक्न प्रधानमन्त्री मोदीले दुई उदाहरण दिए।

उदाहरणका लागि, एउटा मन्त्रालयले केही छापाखाना बन्द गर्ने प्रस्ताव गरेको थियो। छपाईको काम प्रायः निजी क्षेत्रलाई गएको देखेर प्रधानमन्त्री छक्क परे। विभिन्न मन्त्रालयहरूमा मुद्रण गतिविधि जारी राख्ने तर्क उनलाई मन परेन।

उनले मन्त्रिपरिषद्को प्रस्ताव फिर्ता लिन र भारत सरकारका विभिन्न मन्त्रालयहरूमा छापाखानाको सञ्चालनलाई समावेश गर्न संशोधित प्रस्ताव गर्न निर्देशन दिए। यसले स्पष्ट सन्देश दियो कि नोकरशाहीलाई छुट्टाछुट्टै विभागमा राख्नु हुँदैन।

बीमा क्षेत्रमा पनि यस्तै सुधार गरिएको थियो जब प्रधानमन्त्रीले कम्पनीहरूले समेट्ने विभिन्न 'जोखिमहरू' अलग राख्नु हुँदैन भन्ने चाहन्थे, किनकि लाभार्थी प्रायः एउटै हुन्छ भने लाभहरू फरक-फरक माध्यमबाट पुग्छन्। उनले क्याबिनेट सचिवलाई 'जोखिमहरू' को सङ्कलन गर्न र क्याबिनेटलाई रिपोर्ट गर्न निर्देशन दिए। यसले सकारात्मक परिणाम दियो।

प्रधानमन्त्री कार्यालयमा राष्ट्रिय हित सर्वोपरि छ।

निजामती सेवाको काम एउटा टोलीको प्रयास हो। यो तब मात्र सम्भव छ जब नोकरशाहीले असुरक्षित महसुस गर्दैन र राजनीतिक नेतृत्वको विवेकपूर्ण निर्णयमा पूर्ण विश्वास राख्छ।

प्रधानमन्त्री मोदीले नेतृत्वलाई टोलीको परिणाम मान्थे र राष्ट्रिय हितका लागि यसलाई निरन्तर निर्माण, अनुगमन र सशक्तिकरण गर्थे। भेदभाव बिना राम्रो गर्ने प्रधानमन्त्री मोदीको दृष्टिकोण नोकरशाहीलाई सुम्पिएको निर्णय प्रक्रियामा प्रतिबिम्बित हुन्छ।

भारतलाई अग्रपंक्तिमा राख्ने सोच

कोभिडको समयमा अनुदानित खाद्य वस्तुहरूको सार्वजनिक वितरण प्रणाली र आप्रवासी जनसंख्यालाई गरिएको ठूलो राहत उपायहरू न्याय र समानताको उदाहरण हुन्। प्रधानमन्त्री मोदीको सोच विश्वव्यापी स्तरमा सफलता हासिल गर्ने हो।

उनी भारतलाई विश्वका अग्रणी देशहरूमध्ये एक बनाउन चाहन्छन्। त्यसैले, उसले धेरै आशा गर्छ। यदि कसैले उपलब्धि देखाउँछ भने, तिनीहरूले अर्को लक्ष्यतर्फ औंल्याउँछन्। उनी एउटा यस्तो रोडम्याप चाहन्छन् जुन महत्वाकांक्षाको कमीले बाधा नपुर्‍याओस्। उनको लागि, निजामती सेवा विकासको माध्यम हो र त्यसैले, यसले स्वाभाविक रूपमा ठूलो सोच्नु पर्छ।

उनका अनुसार, क्षमता अभिवृद्धि नोकरशाहीमा नियमित विशेषता हुनुपर्छ। प्रधानमन्त्री चाहन्छन् कि नोकरशाही शासन र विकासको आफ्नो भव्य भवनको शिल्पकार बनोस्। निजामती सेवाहरूले सधैं चुनौतीहरू स्वीकार गरेको छ। मलाई सधैं विश्वास छ कि भारतीय नोकरशाहीले लोकतन्त्रको विकासमा योगदान पुर्‍याएको छ, जुन भारतको आत्मा हो। प्रधानमन्त्रीको नेतृत्वले यो परिवर्तनलाई अँगालेको छ। 
(यो लेख प्रधानमन्त्री मोदीका पूर्व प्रमुख सचिव नृपेन्द्र मिश्राको टाइम्स अफ इन्डियामा प्रकाशित लेखको अनौपचारिक अनुवाद।)